Cangkriman: Pengertian, jenis, ciri, menafsirkan isi, dan menggunakan dalam tebak-tebakan

Pembelajaran bahasa Jawa kelas 6 tentang Cangkriman. Setelah mempelajari diharapkan kalian dapat menjelaskan pengertian cangkriman dengan benar, menyebutkan ciri-ciri, menafsirkan isi, dan menggunakan dalam bermain tebak-tebakan. Seperti apa cangkriman dan bagaimana menggunakannya dalam bermain tebak-tebakan, yuk kita simak uraian berikut ini.

Sampai saat ini, masyarakat Jawa masih banyak yang menggunakan cangkriman, entah itu untuk sekedar ngobrol atau mungkin untuk bahan bercanda. Dalam dunia hiburan kita masih bisa mendengar atau melihatnya pada candaan para dagelan baik di pertunjukan wayang kulit atau kethoprak.

cangkriman

Pengertian cangkriman

Dalam bahasa Indonesia cangkriman bisa disebut teka-teki atau tebak-tebakan, kata-kata yang penempatannya tidak berubah dan harus ditebak artinya.

Cangkriman yaitu "kata-kata yang penempatannya tetap dan harus diartikan atau membutuhkan jawaban yang juga disebut bedhekan atau batangan".

Dalam bahasa Jawa "Cangkriman yaiku unen-unen, kang tetap panggonane lan kudu dibatang utawa mbutuhake wangsulan kang uga diarani bedhekan utawa batangan". 

Pengertian lainnya: Cangkriman mujudtake unen-unen kang awujud kumpulane tembung ukara wacan lan tembang kang duweni teges sinamar, mulani kudu digoleki batangane.

Baca juga: Tembung Saroja

5 jenis cangkriman

Menurut jenisnya, cangkriman dibagi menjadi 5, yaitu:
  1. wancahan atau cekakan
  2. blenderan atau plesetan
  3. wantah
  4. pepindhan atau irib-iriban
  5. sinawung ing tembang
Mari kita bahas lebih detail mengenai masing-masing jenis cangkriman tersebut.

1. Cangkriman wancahan

Cangkriman wancahan yaiku cangkriman sing wujudte wewancahaning tembung-tembung. Wancah tegese cekak (pendek), wancahan tegese cekakan atau dalam bahasa Indonesia disebut singkatan.

Contoh cangkriman wancahan:
  • Burnaskopen = bubur panas kokopen, artinya: bubur panas disuruh makan)
  • Gerbong tulis = tegese pager kobong watune mendelis, artinya: pagar terbakar batunya muncul)
  • Pak bo létus = Tapak kebo ana léléné satus. (artinya: Jejak kerbau ada ikan lele berjumlah seratus).
  • Pakbomba, paklawa, pakpiyut - Tepak kebo amba, tepak ula dawa, tepak sapi ciyut. (artinya: Jejak kerbau lebar, jejak ular panjang, jejak sapi sempit).
  • Wiwawité, lesbadhongé = Uwi dawa wité, tales amba godhongé. (Ubi panjang pohonnya, talas lebar daunnya).
  • Pipiru, ndhangdhangmoh, thongthongjur = Sapiné padha kuru-kuru, kandhangé wis amoh, tléthongé ajur. (artinya: Sapinya kurus-kurus, kandangnya (telah) rusak, kotorannya remuk).
  • Pothèl kidi = Tompo cemanthèl kaki wedi. (artinya: Tompo tergantung kakek takut).
  • Rangsinyu muksitu = Jurang isi banyu gumuk isi watu. (artinya: Jurang berisi air bukit berisi batu).
  • Segara beldhes = Segané pera sambelé pedhes. (artinya: Nasinya pera sambalnya pedas).
  • Suru bregitu = Asu turu dibregi watu. (artinya: Anjing tidur ditimpa batu).
  • Surles pénen = Susur teles pépénen. (artinya: Pinang basah jemurlah).
  • Tuwan sinyo = Untu kedawan gusi menyonyo. (artinya: Gigi terlalu panjang gusi maju).
  • Tuwok rawan = Untuné krowok larané ora karuwan. (artinya: Gigi berlubang sakit tidak terkira).
  • Wit thiyung = Yèn dijiwit athi biyung. (artinya: Jika dicubit sakit ibu).
  • Wiwawité lesbadhongé jatos lempuk = Uwi dawa wité, tales amba godhongé, jati atos pelem empuk. (artinya: Ubi panjang pohonnya, talas lebar daunnya, jati keras mangga empuk).
  • Wiwawité lesbadhonge karwapaké = Uwi dawa wité, tales amba godhongé cikar dawa tipaké. (artinya: Ubi panjang pohonnya, talas lebar daunnya, cikar panjang jejaknya).
  • Yu mahé rong, lut mahé ndhut = Yuyu omahé ngerong, welut omahé lendhut. (artinya: Kepiting sarangnya di lubang, belut sarangnya di lumpur).

2. Cangkriman blenderan (plesetan)

Cangkriman blenderan yaiku cangkriman sing mengku surasa srekalan and utawa plesetan.
Contoh cangkriman blenderan:
  • Wong wudunen kui sugih pari (tembung pari tegese paringisan, pancen wong nandhang lara wudun kuwi mesthi kerep pringisan/paringisan merga ngempet larane)
  • Aku mau disuguhi opak angin (tegese ora disuguhi apa-apa)
  • Biru bisané dadi wungu dikapakaké? (Biru supaya bisa menjadi ungu diapakan). Jawaban: digebug atau dipukul. Biru = babi turu berarti babi yang sedang tidur dan wungu dalam bahasa Jawa bisa berarti warna ungu atau bangun dari tidur.
  • Énak endi iwak kucing karo iwak pitik? (Enak mana daging kucing dan daging ayam?) Jawaban: jika yang ditanya itu menJawaban enakan daging ayam, berarti dia pernah mencicipi/memakan daging kucing.
  • Gajah ngidak endhog ora pecah. (Gajah menginjak telur tidak pecah). Jawaban: maksudnya yang tidak pecah yaitu gajahnya.
  • Suru supaya bisa mlayu dikapakaké? (Suru (daun pisang yang dilipat dua kemudian dijadikan semacam sendok untuk makan bubur) bisa lari apabila diapakan?) Jawaban: digebug atau dipukul Suru = asu turu atau anjing yang sedang tidur. Mlayu = lari.
  • Gajah numpak bécak kétok apane? (Gajah naik becak kelihatan apanya?) Jawaban: kétok ndobosé atau tampak bohongnya/tidak mungkinnya
  • Wong dodol témpé ditalèni. (Orang jualan tempe diikat). Jawaban: maksudnya yang diikat bukan orangnya tetapi tempenya, karena penjual tempe di pasar tradisional biasanya menjual tempe dibungkus daun jati atau daun pisang kemudian diikat dengan tali bambu.Wong dodol klapa dikepruki. (Orang jual kelapa dipukuli kepalanya). Jawaban: maksudnya yang dikepruk atau dipukul itu bukan orangnya, tetapi kelapanya. Karena penjual kelapa di pasar tradisional biasanya menjual kelapa yang masih bertempurung dan akan memecah tempurung itu bila ada yang membelinya.
  • Wong mati ditunggoni wong mésam-mèsem (Orang mati dijaga orang tersenyum-senyum). Jawaban: maksudnya yang senyum bukan yang meninggal tetapi orang yang menjaganya.

3. Cangkriman wantah

Cangkriman wantah yaiku cangkriman sing wujudte tembung batangan, sing akeh-akehe tembunge aneh yang dirungokne, merga kaya ora mlebu nalar.

Contoh cangkriman wantah:
  • Yen cilik dadi kanca yen gedhe dadi mungsuh (jawaban: geni)
  • Dikethok saya dhuwur, disambung saya cendhak (artinya: dipotong tambah tinggi, disambung tambah pendek) Jawabannya : celana
  • Dicokot pucuke, sing kelong bongkote (artinya: Digigit ujungnya, yang berkurang pangkalnya) Jawabannya : rokok
  • Apa sing dilebokno kok malah metu? (artinya: Apa yang dimasukkan malah keluar?) Jawaban : benik (kancing baju)
  • Cebloke nyang ngisor, sing digoleki mendhuwur (artinya: Jatuhnya kebawah, yang dicari keatas) Jawaban: gentheng trocoh (genting bocor)

4. Cangkriman pepindhan (irib-iriban)

Cangkriman pepindhan yaitu cangkriman kang ngemu teges pepindhan utawa irib-iriban.
Contoh cangkriman pepindhan:
  • Sega sakepel dirubung tinggi. Salak. (Nasi sekepal diselimuti serangga. Jawaban = salak).
  • Pitik walik saba kebon. Nanas. (Ayam terbalik berada di kebun. Jawaban = nanas).
  • Embokné wuda, anaké disarungi. Pring lan bung. (Ibunya telanjang, anaknya bersarung. Jawaban = bambu dan tunasnya).
  • Maling papat oyak-oyakan. Undar (piranti kanggo ngikal benang, kalebu praboting tenun). (Empat pencuri saling mengejar. Jawaban = undar/alat pemintal benang).
  • Gajah nguntal sangkrah. Luweng, keren. (Gajah menelan cabang-cabang kayu. Jawaban = tungku).
  • Embokné dielus-elus, anaké diidak-idak. Andha. (Ibunya dielus, anaknya dipijak. Jawaban = tangga).
  • Sing endhèk didhudhuki, sing dhuwur diurugi. Timbangan, traju, dhacinan. (Yang pendek dikurangi, yang tinggi ditambah. Jawaban = timbangan).

5. Cangkriman sinawung ing tembang

Yaiku cangkriman kang awujud tembang, contone kang ana tembang pocung.
Contoh cangkriman tembang:

1. Bapak Pucung, cangkemmu marep mandhuwur (mulutmu menghadap ke atas), Sabamu ing sendhang (perginya ke sumur), Encokanmu lambung kereng (tempatmu di lambung kiri),praptèng wisma si pocung muntah guaya (sampai rumah si pocung memuntahkan air)

Jawaban dari teka-teki di atas adalah "Klenthing" yaitu sebuah kendi besar yang terbuat dari tanah yang digunakan para ibu-ibu membawa air dari sumur.

2. Bapak pucung rupane saengga gunung, Soklat semu abang, saben uwong mesthi sengit, yen kanggonan dielus-elus tinangisan.

Artinya: Bapak pucung, rupanya seperti gunung Coklat kemerahan Setiap orang mesti tidak suka Kalau memiliki dielus-elus sambil menangis.
Jawabannya: wudun (bisul)

3. Bapak pocung, renteng-renteng kayu kalung, Dawa kaya ula, Pencokanmu wesi miring, Sing disaba, si pocung mung turut kutha

Artinya: Bapak pocung Berderet-deret seperti kalung Panjang seperti ular Hinggapanmu besi miring Yang dituju, si pocung Cuma ke kota 
Jawabannya : sepur (kereta api)

Baca juga: Rurabasa

Ciri-ciri cangkriman

Ciri-ciri cangkriman umumnya ada lima, yaitu:
  • Wujudte tetembungan utawa unen-unen (Berbentuk kata-kata)
  • Bisa uga awujud ukara utawa andharan (Bisa juga berwujud kalimat)
  • Tetembungan utawa unen-unen kuwi kudu di bethek/batang (Kalimat tersebut harus ditebak)
  • Biasane jenis ukarane ukara pitakon (Biasanya kalimat pertanyaan)
  • Bisa uga awujud tembang (Bisa juga berbentuk lagu atau nyanyian)

Menafsirkan isi cangkriman

Dalam masyarakat Jawa, menafsirkan isi dari cangkriman atau mencari jawabannya adalah sesuatu yang mengasyikan. Apalagi jika isi jawaban yang kita sampaikan benar maka rasanya akan sangat senang. Cangkriman juga bisa digunakan sebagai hiburan dan candaan ketika berkumpul pada suatu tempat.

Baca juga: Silah-Silahing Tembung Jawa

Menggunakan cangkriman

Cangkriman juga bisa digunakan dalam percakapan sehari-hari, sebagai contoh sebagai berikut:
  • Paijo: "Jo, timbangane nganggur, ayo sak iki bedhekan utawa cangkriman!"
  • Paino: "Ayo lho, nanging aku dhisik sing mbedhek i."
  • Paijo: "Iya wis, kepriye bedhekanmu?"
  • Paino: "Ora mudhun-mudhun yen durung nggawa mrica sak kanthong. Apa hayooo?"
  • Paijo: "Apa ya... semut neng ndhuwur wit."
  • Paino: "Salah, dudu kuwi."
  • Paijo: "Hla apa lho?"
  • Paino: "Kuwi ngono jawabane kater" ha ha ha

Cangkriman dalam Kesusastraan Jawa

Dalam masyarakat Jawa, cangkriman telah berkembang lama, hal ini terlihat dari kemunculan cangkriman dalam karya-karya sastra berbentuk tembang.

Sebagai contoh dalam kisah Sri Maharaja Bérawa dari Kerajaan Medhang Kamulan. Dalam cangkriman tersebut dikisahkan Sang raja menyampaikan cangkriman kepada Brahmana Kèstu (Bathara Wisnu). Adapun kalimat cangkriman tersebut tertuang dalam tembang kawi bermetrum Prawiralatita:

uwuh doning mudra tirta = anggèning tumuwuh telenging toya / seta tekèng purwandaya = pethak ingkang wit / mapatra pita laksmita = godhong jenar sumunar / sirang puspa maha rakta = ingkang sekar langkung abrit //

mabapté kang pala kresna = anedheng ingkang woh cemeng / mèsi nandhang mancawarna = isi sesotya amancawarni / masa drasa mata wiswa = raos nem prakawis dados wisa, dados jampi / taman kena risahakna = boten kénging kapisahaken //

Terjemahan dari kalimat di atas adalah sebagai berikut:

(1) tumbuh di sekitar sumber air; (2) tanaman berwarna putih; (3) daunnya berwarna kuning; (4) bunganya berwarna merah; (5) buahnya berwarna hitam; (6) isinya bagai intan berwarna-warni.

Cangkriman dalam seni pertunjukan Jawa

Salah satu masuknya dalam seni pertunjukan adalah dalam Kethoprak. Seni pertunjukan ini cukup populer di kalangan masyarakat Jawa. Pertunjukan ini mirip dengan drama yang menampilkan percakapan kehidupan sehari-hari.

Dalam percakapan itulah cangkriman dimasukkan sebagai bahan candaan atau bahkan nasehat. Ada juga yang menyampaikannya melalui tembang macapat, Sebagai contoh cangkriman dalam tembang Pocung. Berikut ini adalah kutipan tembang Pocung yang digunakan dalam pertunjukan seni kethoprak:
  • Bapak pucung badhénen cangkriman ingsun / kidul kono ana / wit-witan kang sarwa pèni / gondhongira kaya asem wohé mirah //
  • Bapak pucung badhénen cangkriman ingsun / ana dhayoh teka / sandhangané gombal lami / lamun lunga si pucung dadi tangisan //
  • Bapak pucung cangkemmu marep mandhuwur / sabamu mring sendhang / pencokanmu lambung kéring / praptèng wisma si pucung mutah kuwaya //
  • Bapak pucung emoh-emoh aku mèlu / kowé dudu rama / rama kudu santa aji / wis kapénak mèlu ibu nèng pratapan //
  • Bapak pucung dudu watu dudu gunung / satriya sing Plémbang / dedegira ageng inggil / yèn lumampah si pucung lémbéhan grana //
  • Liring pucung jron bètèng namburan kampung / kumpulan kathoprak / mudha kacuwa kang nami / gih punika cabanging wasmaya kata //
  • Ngèlmu iku kalakoné kanthi laku / lekasé lawan kas / tegesé kas nyantosani / satya budya pangekesé dur angkara //
  • Bapak pucung isih enom klambi gadhung / yèn satengah tuwa / si pucung klambiné kuning / yèn wis jempo si pucung aklambi abang //
  • Bapak pucung pasar mlathi kidul dhenggung / kricak lor nagara / pasar gedhé loring loji / ménggok ngétan kesasar nyang Gandamanan //
  • Bambu panu kidang alit tanpa sungu / yèn kapencil sira / sun tutuli padha siji / kethèk langking nora étung mulih wuda //
  • Jebulipun wonten klembak kang kampiyun / raosnya mirasa / sedhep arum dhasar manis / gih punika klembak tulèn saking Kroya //
  • Hèh lelembut sira iku ora nyebut / degsura tan tata / enggal minggata si éblis / lamun léna sida krasa tangan ingwang //
  • Dupi sampun muwus mangkana wong agung / alon aturira / maring yayah réna kalih / dhuh tetiyang sêpuh kawula priyangga //
  • Ing panuwun kula mugi-mugi sampun / sami darbé manah / kang rikuh kéwraning budi / salebeting wonten pasamuan arja //
  • Para tamu kang lenggah ngriki sadarum / wus pinèt wong tuwa / marma ingkang mugi-mugi / ngandikana sampun mawi taha-taha //
  • Bapak pucung ngudi kawruh ngèlmu umum / nulis étung maca / anglantih klakuan becik / ora omong ngecemong kang tanpa karya //
  • Péling jantung pan iku péling satuhu / datan darbé karsa / akarya doraning lathi / amung arsa ngucap seca myang prasaja //
  • Warninipun nadyan kadi bapak pucung / yekti tanpa béda / asor luhuring dumadi / awit saking karsaning Hyang kang Misésa //
  • Sigra mabur ing awiyat nyamut-nyamut / éram kang tumingal / pan rupamu kaya anjing / patih dhayak bisa ngambah jumantara //
  • Labah sungguh mèrek rokok modhèl baru / baru saja kluwar / dhari kita punya pabrik / mari sobat minum buwat percobakan //
  • Lekas minum dhari dhuwa satu-satu / rasa sama saja / biru merah tidhak lain / énak sedhap semua arum baunya //
  • Bapak pucung mireng suwaraning lesung / suling lawan terbang / kendhang lir guntur kapyarsi / iyek samya pra mitra ayun uninga //
  • Bapak pucung dudu mega dudu gunung / dawa kaya ula / ancik-ancik wesi miring / lunga teka si pucung ngumbar suwara //

Cangkriman dalam Budaya modern

Pada budaya modern, cangkriman masih dapat kita temui dalam buku-buku atau majalah cetak bahasa Jawa. Dalam buku-buku pelajaran muatan lokal bahasa Jawa juga sering kita temui cangkriman sebagai salah satu materi dan juga sebagai tambahan hiburan dalam akhir soal-soal uji kompetensi di dalam buku tersebut.

Dinas Kebudayaan Sleman menerbitkan majalah berbahasa Jawa yang salah satu isinya berupa cangkriman. Majalah ini diterbitkan dengan tujuan untuk melestarikan bahasa dan budaya Jawa, salah satunya budaya cangkriman.[6]

Demikian artikel ulasan tentang Cangkriman: Pengertian, jenis, ciri, menafsirkan isi, dan menggunakan dalam tebak-tebakan. Semoga artikel ini bermanfaat bagi anda.

Referensi lain mengenai Cangkriman, silahkan baca Cangkriman wancahan, irib iriban, blenderan, tembang, dan wantah